“DO, RE, Mİ, FA, SOL, LA, Sİ” şeklinde sıralanan Musiki notalarını ezbere bilmeyenimiz yoktur. Bu nota harflerinin, güfte olarak adlandırılan şarkı sözlerini bestelemek için kullanıldığını da hepiniz biliyorsunuzdur. Beste kelimesi de “bağlama” anlamına gelerek sözün notalarla bağlandığını ifade etmektedir zaten. Ancak notaları ifade eden harflerin ne anlama geldiklerini, ya da bu nota sisteminin hangi dönemde, kim tarafından oluşturulduğunu pek düşünmemişizdir. Ben de günlerdir bu notaların ne anlama geldiğini bulmaya, anlamaya çalışıyorum. Bu araştırmam sırasında elde ettiğim bazı bilgileri de sizinle paylaşmam gerektiğine inanıyorum. Bilimsel gerçekliklerinden çok da emin olmamakla birlikte, toplumumuzun düşünen kesimleri arasında bu alanda da bir beyin fırtınası oluşturmak adına kendi özgün görüşlerimi de sizlerle paylaşacağım..

Günümüz dünyasında kabul edilen görüşe göre –si- harfi hariç (bu sonra eklenmiştir) bu notaları ilk keşfeden kişi Arezzolu Guido adlı Müzik teorisyenidir. Arezzo, 991-1033 yılıllarında İtalya’nın Arezzo şehrinde yaşamıştır. Geliştirdiği nota sistemi Papa 19. John tarafından ilgiyle karşılanır ve 1028 yılında Avellena’da bu yeni sistemi öğretmesi için görevlendirilir. Guido’nun bu nota harflerini, Aziz Yuhanna ilahisindeki mısraların ilk hecelerinden aldığı söylenmiştir. Bu iddia, ilgili şiir incelendiğinde tutarlı bir iddia olarak kabul edilebilir. 8. yüzyılda Pausl Diaconus tarafından yazılan Saint Johannes (Aziz Yuhanna) ilahisini alıntılayarak meseleyi açıklayalım isterseniz:

Ut queant laxis
resonare fibris
Mira gestorum
famuli tuorum,
Solve polluti
labii reatum,
Sancte Iohannes

“Ut” kelimesinin daha sonraları “Do” sesine dönüştüğü de batı kaynaklarında ifade edilmektedir. Bu görüşlerden de anlaşıldığı gibi günümüz notaları “Kilise Müziğine” hatta bir Hıristiyan Aziz olan Johannes’in ilahi sözlerine dayanmaktadır. İlgili ilahinin sözlerinin ne anlama geldiğini de bir açıklayalım isterseniz:


"Ut queant laxis" = "just as your servants"
"Resonare fibris" = "may sing freely"
"Mira gestorum" = "of the miracles"
"Famuli tuorum" = "of your works,"
"Solve poluti" = "release the stains (of sin)"
"Labii reatum" = "from their lips"
"Sancte iohannes" = "Saint John"

Sadece senin hizmetçilerin
Özgürce ilahi söyleyebilir
İşlerinin mucizeleri hakkında…
Günahlarının lekelerini sil!
Onların dudaklarından

Aziz John (Çeviren, O.D)

İnanç sistemlerini kabul etmeyen pek çok müzisyenin de kullandığı bu notalar, görüldüğü gibi tam da inancın, dinin merkezinden fışkırmışlardır. Eğer bu notaların dinden kaynaklandığı savı doğru bir iddia ise, dünyadaki bütün gelişmelerde ve sıçramalarda, dinlerin inanılmaz bir katkısının olduğu, bu noktadan hareketle inancın geriletici bir unsur değil, doğru kullanıldığında yüceltici, ilerletici bir müessir olduğu anlaşılacaktır. Bu gerçek de, inancın, dinin gereksiz ve gerileştirici olduğunu savunanların kulaklarında bir küpe olmalıdır.

Bu notaların oluşmasında genel manada olumlu bir bakış açısıyla dinin katkısından bahsedilebilir ama özel manada görünüyor ki, bizim de benimsediğimiz bu notalar Hıristiyan Batı dünyasının bize bir armağanıdır. Hıristiyan Batı kültürünün dili olan Latince kaynaklı seslerden ve İncil içerikli anlamlardan oluşur. Elbette kendi medeniyetimizi yeni baştan inşa etme faaliyetine girişirken, musikiyi de kendi öz kültürümüzün renkleriyle boyamamız gerekiyor. Bunun için de oldukça zengin olduğunu düşündüğümüz musiki geleneğimizin imkanlarından faydalanmamız kaçınılmazdır. Atalarımız bilhassa Lale devri döneminden başlamak üzere, müzik eserlerini bestelerken hangi yollara başvurmuşlardır? Binlerce yıl boyunca müzikle içli dışlı olan bir medeniyetin mensupları olarak bizler, notaları ifade etmek hangi yollara başvurmuşlardır?

Çok öncelerde Türk musikisi daha çok, usta-çırak yöntemiyle öğretilirdi. Bir eser bestelenirken de herhangi bir nota kaydına ihtiyaç duyulmaz, bestelenen eser, ustalardan öğrencilere geçerek yayılırdı. 9. yüzyılda yaşamış ünlü bir İslam filozofu olan Yakub El Kindi ilk olarak “Ebced” harflerine (Ebced, hevvez, hutti, kelemen…) dayalı bir nota sistemi geliştirmişti. “Risâle fî khubr te'lifi'l-elhân" adlı eserinde bu nota sisteminin esaslarını örneklerle açıklamıştır. ( http://img205.imageshack.us/img205/7346/tarihc1b988d3ta1.jpg)

Arap harflerine dayanan bu nota sistemi, Müslüman Türkler arasında da yayılmış, büyük Türk bilgini Farabi de Kindi’nin geliştirdiği Ebced notasını kullanmışlardır. “13.yüzyıl Türk Musikisi nazariyatçıları Kutbüddîn Şirâzî (1236-1311), Dürretü't-Tâc'ında; Safiyüddîn Urmevî (1225?-1294) , Şerefiyye ve Kitâbü'l-Edvâr'ında; Abdülkâdir Merâgî (1360?-1425), Cami'ü'l-Elhân'ında Türk Mûsikîsine uygulamak üzere bu notayı geliştirerek kullanmışlardı” (http://www.msxlabs.org/forum/muzik/11951-turk-musikisinde-notanin-tarihcesi.html) Abdulkadir Meragi’nin ve Safiyuddin’in Ebced notalarıyla besteledikleri en eski belgeleri aşağıdaki adreslerden inceleyebilirsiniz :

http://img205.imageshack.us/img205/3570/tarihc2ba65a6vh6.jpg

http://img205.imageshack.us/img205/1940/tarihc6bb08bczt8.jpg

Osman Dede adlı Mevlevi Şeyhi de yeni bir Ebced sitemi geliştirmiştir. Yenikapı Mevlevihanesi Şeyhi Nasır Abdulbaki Dede de 3. Selim döneminde Osman Dede’nin nota sistemini geliştirmiş, mükemmel bir hale getirmiştir:

http://img218.imageshack.us/img218/9560/11iy7.jpg

3. Selim’in müzik ilgisi o kadar ileri bir seviyededir ki, Padişah bir Ermeni Müzik ustası olan Hamparsum Limonciyan’dan mükemmel bir nota yazım sistemi geliştirmesini istemiştir. (http://img215.imageshack.us/img215/2351/hamparsum1cc57f3aw8.jpg) Bu dönemde, batıdaki musiki nota yazım sistemini olduğu gibi taklit etmek yerine, medeniyetimizin esaslarından beslenen bir Nota Sistemi geliştirilmeye çalışılması oldukça manidardır. Elbette müzikte, yazıda, kültürde, inançta kendimiz olmayı başardığımız sürece yeni bir medeniyet inşa edebilecektik. 3. Selim de, Mevlevi Şeyhleri de bu gerçeğin farkındaydılar elbette. Çeşitli çevrelerce haksız bir şekilde eleştirilen 3. Selim’in medeniyet şuuruna hayran olmamak elde değildir..

Günümüz Avrupa’sında bile 8, 9. yüz yılda Müslümanlar tarafından oluşturulan bu Ebced sistemine benzer bir Nota Yazım sistemi de kullanılmaktadır. A, B, C, D, F, G, H sesleriyle ifade edilen bu sistem, Müslüman Türklerin icad ettiği ve geliştirdiği Ebcede dayalı Nota Yazım sistemini andırmaktadır: (http://www.mu-sig.de/Theorie/Notation/Notation02.htm)

Aslında bazı kolaycı yöntemlerle, batıda gelişen nota yazım sistemlerinin ilk olarak Müslümanlar tarafından geliştirildiğini iddia etmek bile mümkündür. Örneğin, do, re, mi, fa, sol, la harflerinin “Darb-el Fasıla” “Fâilatun failun” “du remel fasl” vb. Arabi-Farisi terkibli muhtemel müzik ıstılahlarından neşet ettiğini savunmak bile mümkündür ama bu kolay ve çoğu zaman da tarihi gerçeklerle çok da uyuşmamaktadır.

Elbette çeşitli zorlama açıklamalar da yapılabilir. Guido’nun nisbet edildiği “Arezzo” aslında “Aruz” ölçüsünden gelmedir, bu dönemde Arapların İtalya’ya deniz seferleri düzenlediği ve hatta Sicilya gibi yerlere yerleştikleri biliniyor. O halde bu nota sistemi Müslüman Araplar tarafından bu bölgeye taşınmış olabilir, de denebilir elbette. Ancak bu kolaycı bir yöntem olacaktır. Üstelik kökenleri bize de ait olsa, şu andaki Nota sistemi Hıristiyan Batı kültür ve medeniyetiyle yoğrula yoğrula bugüne gelmiştir. Yani şu andaki bu kültürün bizim medeniyetimizi bütüncül olarak kuşattığını iddia etmek imkansız gibidir.

Bu nedenle zor sayılabilecek ama bir yerde de geçmişimizde zaten üretildiği için kolay da diyebileceğimiz bir yola talib olmamız gerekiyor. Ben buradan musiki üstadlarımıza, en azından kendi öz medeniyetimizin sevdasıyla yanıp tutuşan üstadlarımıza bir tavsiyede bulunmak istiyorum. Batının nota yazım sistemini kullanmak yerine, kendi medeniyetimizin bağrında gelişen, olgunlaşan “Ebced Nota” sistemini neden kullanmayasınız? Veyahut da bugünkü Nota Yazım sistemi yanında tarihten gelen bu nota yazım sistemimizi de neden diriltmeyesiniz?


Kaynakça:

http://www.answers.com/topic/guido-of-arezzo

http://www.webhatti.com/icatlar-ve-buluslar/137033-notayi-kim-buldu.html

http://everything2.com/node/671144

http://www.msxlabs.org/forum/muzik/11951-turk-musikisinde-notanin-tarihcesi.html