Roman duygusu hayatıma ne zaman karıştı, ne zaman giriş yaptı kestiremem, bilemem.. Bu ro­man duygusu da neyin nesi diye soracak olsanız, net bir şekilde yanıtlayamam. Ancak sezgilerle birkaç selam, kelam, hüsnü hitam…

Romanın kesin, ana hatlarıyla belirlenmiş bir tanımı yoktur herhalde. Roman, elbette her şeyi anla­tabilir. Romanın dünden, bugüne ve yarına aldığı yol, nice değişimden geçmiş­tir. Hepsini biliyorum da söze dökemediğim o roman duygusu, ro­manlar için tek denektaşım olmuştur dün de bugün de.

Rahmetli Attila İlhan çoğumuzun ezbere bildiği şiirinde kendi roman duygusunu dile şöyle getirmiş:

“akşamlar bir roman gibi biterdi

jezabel kan içinde yatardı

limandan bir gemi giderdi

sen kalkıp ona giderdin”

Bir zamanlar ben de hep “Üçüncü Şahsın Şiiri”ndeki romanın etkisi altında kalmıştım. Akşamlar mı romana yakın, roman mı akşamın sona erişiyle coşkun; işin içinde bir kartpostal güzelliği olduğu muhakkaktı. Ya da jezabel kimdi? Kim olduğu merakımı çekmekle birlikte, bir roman için ille “kan içinde” yatması gerektiğine inandığım bir isim olmuştu. Sonra ayrılık vardı; aşkın çözülmüşlüğü vardı. –Üstelik, İlhan bu şiiri, her sabah divan otelindeki kafeye gidip gelirken yolda karşılaştığı ve adını bilmediği bir kız için yazmış.–

Zaten az ötemizde Attila İlhan romanı hep durur: Sokaktaki Adam, Zenciler Birbirine Benzemez, Kurtlar Sofrası.. Özellikle bu ilk At­tila İlhan romanlarında akşamlar sahiden roman duyuşlarıyla biter, şehirler çığlık çığlığadır, serüvencil yaşamalarda birileri kah­rolur, “yalnızlar rıhtımı”nda bir tango yükselir alçalır… Roman­cının özbe öz kendi dünyasıdır bu…

Sonraları -ne çok!- roman okudukça ne çok dünya tanıyacaktım! Karmakarışık, oburca okumalardı bunlar… Nihal Yalaza Taluy’un Dostoyevski ve Tolstoy’un yanı sıra Puşkin, Gogol çevirileri arasında en çokta Dostoyevski’de büyük acılar çekiyordum. Dostoyevski’nin 27 yaşında yazdığı Beyaz Geceler günlerimi gece­lerimi çaldı..

Daha ilk okuyuşumda Anna Karenina’ya, hem romana, hem Anna’nın kendisine âşık olmuştum. Anne büyük dans gecesine biraz geç katılıyor ve bir roman doğuyordu. Anne kar yağan gecede trenden iniyor ve kar altında Vronskiy’le karşılaşıyor. Anna operadan içeriye gi­riyor… Öyle art arda sahneler.

Anna Karenina’yı tanıdığım, görüştüğümüz, canlı bir kişiymişçesine görebiliyor, gözümün önüne getirebiliyordum. Bu yüzden be­yazperdedeki Anna Karenina’lar bende hep hayal kırık­lığı oldu.

Hatta, Handan’ı, Budala’yı, Kiralık Konak’ı okuduktan sonra, Anna Karenina’yla birlikte, yalnızca romanlara özgü, nasıl sıfat­landıracağımı hiç bilemediğim bir “kadın kahraman” kimliğiyle başbaşa kalmıştım. Handan, Nastasya Filipovna, Seniha, Anna’nın kız kardeşleri sayılamazlar mıydı?

Bihter, Aşk-ı Memnu’un mutsuz kişisi, bu gösterişli kadınla­rın yanı başında, yazık ki biraz sönük kalır. Bihter’de, kız kardeşlerinden biri sayabileceğimiz Emma Bovary’nin gönül çılgınlığı daima örtük kalmaya yazgılı bırakılmıştır.

Roman dünyasını var eden kişiler olabilir mi? Flaubert Madame Bovary’yi yazdıktan sonra bir “bovarizm”dir alıp başını gidiyor. Yakup Kadri, Kiralık Konak’ın Seniha’sında Madame Bovary’den esin­lere rastlanmasını gülümseyerek onaylarmış; Seniha’nın bovarizmin pençesinde can çekiştiğini söylermiş. Roman kişileri, bazen, başka roman kişilerine anne-baba olabiliyor gerçekten..

Attila İlhan Cumhuriyet’te makaleler yazarken ziyaretine gitmiştim ikibinli yıllarda… Odaya girer girmez elini sıktım. Yüzüme bakıp: “Senin gözlerinin içinde tuhaf bir ışık var! Parlıyor gözlerinin içi! Bu sevinçten mi?, Beni gördüğünden mi? Bilgiye olan açlığından mı?” diye sormuştu… Dedim: “Sizi gördüğüm için gözlerim parlıyordur. Bugün ben size Jezabel’i sormaya geldim. Acaba Jezabel bir roman kişi­si mi?, Bir romandan mı esinlenme?” diye sormuştum. Cevaben: “Bir değil, kim bilir kaç romandan!” dediğini yine işitir gibi oldum… Serüven romanları saymıştı, yetin­memiş, gençliğinde okuduğu Emile Zola’lara kadar geri dönmüştü bu soru karşısında.. Ama hep gençlikte, serüven romanları da Zola’lardaydı sanıyorum…

Yirmi beşli, otuzlu yaşlarımızda etkilendiğimiz eserler belki bizimle düşe kal­ka, kişilerini ardımıza takarak, hangi yaşantılarla kaynaşarak, günün birinde kendi düşsel dünyamıza yelken açıyordur. Kim bilir…

Zamanlar geçti, denemeler, şiirler, iktibaslar yaptım ben de yıllarca… Ama roman sanatının ıcığına cıcığına kadar gidecek bir yola girmeyi bir türlü göze alamadım. Çünkü romanın bir teknik işi olduğunu ben de artık kabullendim…

Ne var ki o dizedeki roman sırlarını hâlâ söylemez: “akşamlar bir roman gibi biterdi.”

Kalın sağlıcakla…