(Külekli şeherin sirlerinden)

1. Düşünce

... Penceremin önüne demir barmaqlıqlar perçimlenib. Bahalı işdi, butalı naxışı var. Sarmaşıqların ve iyneli şamların yaşıllığı qışı da burdan eskik olmur. Külek qalxdımı, bir küçe yuxarıda ve bir küçe aşağıda toz-dumanı canına çekesi bir yaşıllıq yoxdu, bozluqdu...
...Penceremin tir-divarıma perçimlendiyi bu yer bozluğun yalına yatmış bir kalafalıqdı. Bağ-bağatdı deyirsen: çinar tutla yanaşı... kimin üreyinden ne keçib, torpağa oturdub; sarmaşıqlar ve hemişeyaşıl ağaclar boy verib gedir. Köhne qebristanlıq yeridi, torpağı güclüdü. Düzenleyibler ve yurd salıblar. İndi, bir neçe alçaqtavanlı beşmertebenin cemine "Akademqorod" deyirik...
Demir çerçivelerin sayı durmadan artır; son çeşniler ağac yarpaqları kimidi. Ağ renglenir ve yerine oturdulur. Bu sayaq demir yarpaqlar şeherin boz yerlerine de yayılır - ele heey pencereler önüne düzülür...
Herden barmaqlıqlarçün yer geneltmek qaçılmaz olur; sarmaşıqlar ve illerden qalan üzüm tağları bir şey tikmeye engel olanda doğranır. Budaqlar kesilmeli olur...
* * *
Penceremin demir barmaqlığı arxasında oturub düşünürem: paltar ipini asmaqçün üzbeüzdeki tut budağını harasından kesim...

2. Qadın ve tüstü

...Penceresi üfüqe baxır. Bir az önce müdam serili qalan yatağında çapalayırdı. Her şeyi lenetleyib söyürdü. Ve şervaxtını ötürüb evden çıxmalıydı. Vurnuxurdu, pencereye geldi. Gün uzandıqca Güneşin gec batmağından xeberi yoxmuş: "sen bu qancığa bax, ay Allah!" - qışqırmaq istedi ve eli çatsaydı (elini demir baramaqlığın arasından uzatdı da) üzbeüzdeki beşmertebenin penceresinden uzun qovağın başına kül sepeleyen kök qadının cırımını çekerdi. Kültöken de işini bilirmiş: iri döşlerini balkonun sürahısına sermeleyib o yan-bu yana boylandı, vedredeki külü ağacın üstüne enderen kimi içeri dürtüldü. Qovağın üstüne ve beşmertebenin damında qırılan üfüqe qaraqırmızı qürub rengi çilenmişdi... Kül ağacın gövdesine, ordan da budaqlarına sepelendi, bir az da külek dağıtdı; üfüq kül rengine qarışdı. Kültökeni çox qelizce söydü, soyumadı. Bir de berkden söydü ve yerden memeşlerine baxan kişileri vecine almadı: bir az ireli yayxandı - üreyi sıxılırdı. İçi atlanırdı. Her atlandığını duyanda pencereden çöle yayxanır, alnını demir butalara söykeyir: başını bir neçe kere o yan-bu yana fırladır, saçları da buna uyğun dağılır-sepelenir, külek saçlarını alır ve demir çerçivelerin üstüne atır... guya heç kesi vecine almır. Özü: "Varmı sonu, yoxmu, ay Allah" deyir, kirişgelenmeyin içinde üzülürdü... Pencereden aralı zibillik yatırımlanıb. Axşamçağının sessizliyinde o zibilliye od vurmuşdular. Yarpaqlar, kesilen budaqlar salafan kiselerle bir yerde yanır ve biryanı çürük vedrenin içinden göy tüstü boy verib göye çekilirdi. Özü: "Bu tüstü de ürekçekendi: bütün cezalar teki onun da iyi gelir, rengi var. Hamsı yuxarının boşluğunda itib gedesidi." Siqaret dadına çatdı: içini yene qaraöskürek tutdu; bu defe de belğemini pencereden heyete tüpürdü. Dünen belğemi bu defekinden çoxuydu: "Azalır haa!". Bir de siqaretini ağ, eyrimçe barmaqlarının arasında sıxdı, dodaqlarına yeridib sümürdü. Göy tüstü, sonra ciyerlerinde gezib gelen ağ tüstü pencereden göye sovulub itdi...
...Erte, Güneşin qalxdığını gördü ve günahabenzer hergünkü ağrısını tezeden çekdi. Bu defe ağrı şiriniydi: her şey unudulur! Ve pencereden o terefe görünen ne varsa - yerli-göylü -, lenetledi. Guya dünen ölmek isteyirdi, belke bu gün de şer qarışanda ölmek isteyecek, sabah da. Ve sabah da boylanıb kültöken arvadı söyecek, başını yene qayğısız o yan-bu yana atladacaq ve... axır ki, özünü asmağa, ya da derman içib ölmeye gedecek. Özü: "Bes neden, ölmedim?!" Bu defe küllü ağacın arxasından qalxan qancıx Güneşin doğmağı saxladı. O da bir cür heyasızdı! Ne vaxtsa o da dünenki tüstü kimi ustufca, semirsiz sonsuzluğa çekilecek. Onun neler çekdiyini tüstülerin itib getdiyi o sonsuzluqlar bilecek ve deyerini verecek...
* * *
Ve her şeyi unutmaq, üstünün his-pasını yumaq, belğemini tüpürmek üçün - isti suda içi yumşalır - çimmeye getdi... Su bulanlıq geldi... Bir az gözlemeli oldu. Pencereye qayıtdı, tezeden çerçivelere teref gerildi...

3. Yıxılanda balta çalınan

... Dönelgesi öten ilden döndü. Qarıyıb-qaxsıdı. Ta kimlerinse-nelerinse yardımına ehtiyacı qalmadı. Az qala oxalanıb tökülen canının harayına özü de, yanında qalanlar da göz yetirmediler. Donub durdu: elebil iyne udub oturmuşdu, qürur tuturdu. O başqa söz ki başardımı, Yer üzünün ber-bereketinden doydumu? Yaxud, Ona çatajaq Tanrı payını neler, kimler qamarladı, etraf doludu axı! Yainki, O bir güc sahibiydimi ki, etrafındakıları söysün, döysün, başa qapaz vurub elden qamarlasın. Ona qarşı çıxanları dalda qoysun: kök-kömecinin sayından, edasından Yer-Göye sığışmasın, terpenende Yer titresin... Ele olmadı. Onun başına dördüncü mertebede yaşayan arvad kül eledi: o qadın her hefte... O, durmadan uzandıqca uzandı. Boyu endazeni ötdü. Düzdü, etrafdakılar dünen de söz düşende dediler ki, O başqalarına ziyan vurmadan yaşadı. Dediler ki, bizde her şey beledi, gerek Onun qedrini bileydik-filan. O ise durmadan boya verdi; bir az ağlı başında olsaydı, başqa cür de boy vere bilerdi. Amma boy vermek Onun cinsinden, zatından gelen şeydi. Elemedi de bunu, ede bilmedi. Hele sağ vaxtında - ele yıxılıb ölen günü de - boyuna baxıb gözüqaralanlar, en çox da arvadlar ona ağız büzüb qarğış elediler ki, bu boy-buxunla hara gedeceksen, bu qol-budağın ki var ha, ne qeder olar, camaatı yığıb cana: biri ordan, biri burdan, başlarından vurmasan dürtülerler ev-eşiyimize...
O yıxıldı: düzüne qalsa, öten ilden hay-hayı gedib vay-vayı qalmışdı ve qol budağı sözüne baxmırdı. İllerce gövdesine dayaqlanıb onu soranlar bir ucdan dağılışırdılar. Göydengeden vaxtları dalda qaldı: ta yazı-yayı hamının gözüne girirdi. Payızı-qışı da ötürdü; men deyirdim belke emele geldi... olmadı, gümanım puça çıxdı...
Srağagünüydü, he srağagün, bir qara yel Onu durduğu yerden neteer aşırdısa birinci mertebedeki arvadın qışqırtısı alemi penceremin üzbeüzündeki binanın qarşısına yığdı. O, duruşunu itirdi. Demir, çerçivenin üstüne serilib xış-xış eledi, şüşeler sındı, Onun başı pencereden içeri keçdi, sonra yene, orda da duruşunu saxlaya bilmeyib tarappıltıyla yere deydi ve asfalta serildi.
...Men Onun başına kül töken qadını çoxdan tanıyırdım: dördüncü mertebede olur, erinin "QAZ-24"-ü var. Binanın qarşısındakı sarmaşıqlı bağçada her bazar ailelikce kabab çekirler. Pis adamlar deyil. Bextleri getirdi: arvadın eri Onun qol-budağını baltalatdı, seliqeyle komalatdı ve bağçaya daşıtdı. Bu hadise de O üç gün yerde qalandan sonra baş verdi. Onun kökü torpaqdan pırtlayıb çıxmışdı. Gövdesi birinci mertebedeki evin demir barmaqlığına ilişib qalmışdı...
* * *
... Qışda dördüncü mertebedekiler kababı balkonda çekirdiler ve çox vaxt da hemen menzilin qadını külü göyden onun başına enderib özünü içeri dürtürdü...

4. Kepkalı

- İt oğlu it, maşının qapısını sen sındırdın, özün de pulunu ver.
- Özüvü hara geldi dürtürsen, qoyursan ki?! Qaçana-uçana aman vermirsen...
- Men seni kimi gedeleri fermada naxıra gönderirdim.
- Nöş qoyub geldün bes naxırıvu...
- Sen burda kef çekende men gülle-boranın altından arvad-uşağı çıxardırdım...
- Çıxartmıyeydün...
- Bu baltanın yeri başıyın ortasıdı ha...
- İş gör, kefe gelmemisen, "24"-ün qapısını düzeltdirmesey...
- Neçiye danışdın, çerenneme...
- İyirmiye.
- Be qapı?..
- Bilir dee fehlede pul yoxdu, uzağı haqqımızı vermesün... prokuror adamdu...
- Bu da senin qazancın. A bedbaxt oğlu, sen o maşına cumanda ne işe gedeceyini bilirsenmi, cumursan qliyentin üstüne, az qalır minesen, belke seni baş kesmeye aparer... Ala, feresetin var, götür sen baltala, men daşıyaram. Heç ömründe balta çalmısan, a nufus. Bilirsenmi, baltanı nem ağaca neter vurmaq lazımdı.
- Az danış, otur o yana... gele, zeherlen...
* * *
...kepkalı özü baltaynan işlemeli oldu...
Çekmeyi bir il olar öyrenmişdi, işe xeyri var deye başladı, dalı geldi... bur-budağı ayrı, kötüyü ayrıca yığdılar, çırpını kabablıqçün bağçaya daşıdılar, gövdeden yoğun tir düzeldi - bağçanın qırağına sürüdüler üstünde oturdular, kepkalı seyrek, yağlı saçlarını geriye daradı, özü-özünü tumarladı ve kepkasını yanında rahatladı. Özlerini güne döydüre-döydüre çekmeye girişdiler...

5. Qız qarışqanın heyası

...Emekçi qız qarışqa atlı oğlan qarışqayla üz-üze gelende hürkdü. Qırağa çekilib yol verdi, başını torpağa dikib onu görmürmüş kimi ötürmek istedi. Atlı qarışqa yan keçmedi, dayandı, özünü dikeldib şestle emekçiye baxdı, sürtüşmeye meyllendi, durdu. Sonra qabaq ayağıynan sürtüşdü de; qızbalanı dümeledi. Emekçi - xırım-xırda qızcığaz dombalağ aşdı, astaca qımzandı ve yerindece donub qaldı; elindeki yonca qırığını buraxmadı. Atlının gözü onun yonca çöpünde-zadında deyildi, ilişirdi, elece emekçi qızcığazı incitmekden xoşlanmışdı. Birden de aralandı: emekçilerin yonca qırıntıları daşımaqdan tozluğ uçurumuna dönderdikleri yolun düz ortasında paçaayırma durdu. Ve sonu görünmeyen, düzenli qarışqa sırası sel kimi yanlara çalxandı, qırağın toz batağında çırpınıb öz yoluna girmeye güc verdi. "Atlı"nın acıqvermesi keçmedi, qızcığaz çöpünü sinesine sıxıb bir az da büzüşdü. "Atlı" sıranı da, yolu da saymazyana tapdalayıb o taya adladı ve tez de geri boylandı. Çapıb getdi...
Qız qarışqa astaca, çoox astaca ve çox heyayla tozun içinde göyde qalan ayaqlarına dayağ axtardı. Duranda çırpalanıb elemedi de. Çöpünden berkce yapışdı ve sıraya düzlenib getdi...
* * *
... "Baxca"nın samanlığında iki-üç yonca bağlaması dağılıb: ne yığışdırırlar, ne de qoyunlar yeyir. Şeherin qoyunları nese çörekden xoşlanır, özü de kiflisini istemezler...
Her axşamüstü qızımı "baxca"dan götürende qoyunlara çörek veririk, sonra da oturub qarışqalara baxırıq. "Baxca"da oğlanlar qızları döyürler, ona göre de qızım balaca qarışqaya "qız qarışqa" deyir ve bu nağılı da onunla birge uydururuq...
Her gün mehellemizden bir nağıl qururuq...

6. Qoca senzorun qarı

I.

Oğlan qoca senzorun dalıyca pillekenleri düşürdü; eslinde sürünürdü. Elini kirden qalaq tutmuş tutacaqların üstünde sürte-sürte sallanırdı ve kinini udmuşdu. Senzorun qara paltosu, qara şlyapası, esa yerine de işlenen qara çetiri ona xoş geldi. Hele beyaz "Nissan"ın yanına duranda oğlan qaçıb qapını açmaqdan özünü zorla saxladı. Yaltaqlanmaq heç ağlına da gelmirdi. Qaçmadı ona göreki senzor hele açarını axtarırdı... Belke de qesden dümelenirdi... Amma başqa qoca senzorlar olsa - oğlanın içinde sevgi cücerirdi - onu ötürmeye qoymazdılar. Ya da dinmezce, sağ ol da demeden sürüb gederdi. Belede bu qocanın da dilinden kelme çıxınca makqaş gerekir. Amma pis kişi deyil...
- Maşınınıza söz ola bilmez, temirlik işi varsa, bacarıram...
- Dalni Vastokdan getirmişem. Qar istesen, bir sefer ele... yayda qum, qışda qar, özge heç ne bitmir. Bax orda, qar bitir. Bizim burnu fırtılıqlı gedeler - başını qaldırıb baxanda oğlan burununu çekdi, sulanırdı - dolublar ora... BAM tikirdiler, indi de yapon maşınlarıynan meşğuldular... Sen oralarda olmamısan? Hele Elbrusda, olmamısan, orda da qar xarrıyır ey, qurd düşür janına...
- ...

II.

... Axşamüstü qapını kesdirdi. Qoca senzorlar otağında şahmat oynayırdı. Oğlan stolüstü oyunlardan baş çıxarmırdı, bir az şaşki-filan oynamışdı. Uşaqlığında, onda da uduzurdu ve acığından (o zaman daha çox uduzduğuna yox, sonbeşik qardaşının oyun qaydalarını bacarmağına paxıllığı tuturdu) şahmatlı taxtanı qardaşının başına çırpırdı. Bir ay sonra da kefi gelende sonbeşiye ya minnetçi düşür, ya da ona xox gelirdi: maraqlısı sonbeşiyin oyun siyesetini öyrenmeyidi, oyun yox; her defe de uduzur ve tezeden taxtanı qardaşını başına çırpır, bir müddet sonra tezeden oynamaqçün ona yalvarırdı... Eslinde bu tarixçeni yazmışdı... Qoca da yazını kesib çıxartdı: dünen senzorlar otağında qanqaraçılığı oldu, qezet de çıxmadı...
Qoca "LM" sümürürdü, arabir başala barmağıynan salafanın içinden duzlu çubuqlardan çıxarıb xırıldadır, eyneyini sehmanlayıb oyuna girişirdi. Qırımından görünürdü ki, uduzur. Oyundaşı idareye teze gelenlerdeniydi. Arxasındakı siyirme şüşeli ref boşuydu, oğlan qabaqlar da oturub senzorları gözledikce şüşe siyirmelerin arasına dürtülümüş qehveyi rengli xırdaca şekle baxırdı. İndi de gözlemeli oldu ve ora baxdı... yene qehveyi ton... nese, ya iri siçan növüdü, ya da qoç şeklidi, kimse jurnaldan kesib. Oyun qutaranda qoca başını qaldırıdı, oyundaşı nese onunla erkyana zarafat eledi, oğlan meqamı tutdu, bir az da söhbete başlamaqçün refe yaxınlaşdı, qocanın çiyninden azca eyrilib şekile baxdı: hansısa, deyesen kartofgülü yarpağının şekiliydi. Qoca da dönüb baxdı, sonra poeziyadan-filandan danışdılar, qoca ispanca da ela bilirmiş...

III.

...Qar yağırdı, qoca qara paltosunun boynunu şlyapasınacan qaldırımışdı: bu onu cavan gösterirdi deye tez-tez paltosunun boynunu sehmanlayırdı. Oğlan da onun arxasınca, "stalinka" evin yarıqaranlıq pillekeniynen qalxırdı. Qoca onun yazısını oxuyurdu. Birinci oxunuşda baş çıxarmadı... barmaqlıq, qar, biclik, şahmat-zad... axşam olduğundan eve götürdü: beleke hökumete sataşır deye. Bele yazılar yaman artırdı, nese esse, düşünceler-filan. Kesib götürmüşdü ki, bir de oxusun, belke icaze verdi, qadağa qoysa hay-küy qaldırırlar... Amma oğlanla dostlaşmışdılar. Evine de buraxdı, bir az kendçiliyi vardı, çox danışanada az qala qovardı da onu, ötürdü amma. Bu gede çox iş bacarırmış: "Nissan"ı yaxşıca sazladı, yazıları da ipe-sapa yatıb, ta aqressiv şeyler getirmir. Lap getirse de senzuranın adı qalıb... Yazını oxuyurdu: "Qar yağanda penceremin ( daha doğrusu, demir barmaqlığımın ) arxasına perçimlenib çöle baxıram. Arabir pencereni açıb burnum çerçiveye deyene qeder çenemi bayıra uzadıram ve şaxta üzümü kesen kimi örtülüb evde herlenir, yeniden qara baxıram. Külek qoymur qar öz işinde ola. Qara aclıqdan baxıram ve qarın aclığından evde fırlanıram, yene baxır ve doymuram. Doymuram... Bereket yağır deyirler, qrip-filan bu qarla ötüşecek. Şeheri başına alan zibilliklerdeki ziyanlı heşeratlar donub ölecek ve bütün azarlar yan keçecek. Hele lap qar bir neçe gün yerde qalsa her belamız ötüb keçecek... Qarı külek getirdi, külek yetirdi, külek de apardı. Külek qarı zorlayır... " ..."Kremlyovskaya vodka" içirdiler. Oğlan içende çerenlemeye başlayırdı. Qoca sadece ya fikre gedib qulaq asır, ya da maraqlı söhbet qulağına deyende, onu bir de tekrarladır, ya azacıq mübahise edir, ya da oğlanın üreyine deymesin deye, başını terepedir, tezeden huşa gedirdi...

IV.

... Senzorun sesi binanın blokunu başına götürmüşdü:
- Köpeyoğlunun gedesi, sen ne bilirsen, külek nedi, sen ne bilirsen, şeher nedi...

dekabr