(Dörd qayanın arasındakı adamlardan)

Kotanın hodaxları,
Qaymaqdı dodaqları.
Macgel itkin düşübdü,
Dağılıb hodaxları.

(Nenemin bayatılarından)

Onların günü yoxuydu... Gün deyende, güzeran-zad yox; Güneşin bir qayanın ucundan doğub o biri qayanın arxasına keçdiyi vaxt yadıma gelir.
...Bu adamların dördü de Güneşi doyunca uda bilmirdi. Rütubet çöküntülü günler yaşanır ve uzananda da ona göre uzanmağındaydı ki, Tutquçayın Ter-tere qovuşduğu yerde bunlardan savayı iti de bağlasan, burda gecelemezdi. En birincisi ona göre ki, cini-filanı: bu suqovuşan yerde qayalara sarmanmış palıd, moruq, böyürtken kolları gece-gündüz dinmezce öz sarmanmaqlarında, qayaların sinesinde yatmaqdaydılar ve bu sükut içerisinde yalquzaqlığın tükürpeden sesleri - meselen, bir sal daşın diyirlenib çayda şaqqıldaması vardı...
Çaylar axmasaydı, burda öyreşmeli bir ses olmayacaqdı...
Mamır basmış sıldırımlı, elçatmaz dörd qayanın arasında o dörd neferden savayı bir kimse gecelemezdi ve yad adam ele rütubetdence başını götürüb qaçardı. Bu dörd adamın hamısı yel xestesiydi: sonra bilindi ki, hem de dölden kesilibler. Hamısı, deyirdi, bu qayaların-zadın rütubetine göre. Burda tunel deşilen illerde onların erlik-arvadlıq vaxtları yetişmişdi. Getmediler, almadılar...
Bura mehr saldıqlarına göre kim onlara ne deyesiydi: dediler de, qoydular da, amma dölsüzlük ele bir şeydi ki; gerek isteyesen...
Beşinci de vardı. Bu adam onların arasına neyinse elinden... deyesen, teliqırxıq bir sevgilisinin elinden qaçıb gelmişdi. O, gündeliyinde yazırdı: "...bir daha şoran torpaqlıq kimi qup-quru otların rengine benzer sifetlere, gözlere baxmaq istemirem, burda lap dölden de kesilmeye razıyam; teki sakitlik, dinclik olsun. Teki taxtanın sesi taxta, daşın sesi daş olsun... Gözlerin qapağı, kipriklerin qırpımı orda gördüyüm kimi olmasın... Men, İlahi, yalan gözlerden yorulmuşam..."
Beşinci adam da bu dörd adamın sevgilerine sığınmalıydı. Yoxsa kimiydi ona yer veren: odun veren, od veren? Et veren. Onun düşünceleri, gündelikde yazdıqları ve deyerleri kimseni maraqlandırmazdı. Hem de hele rütubete benzer soyuqca (hem de lezzetli!) sevgilere sığınmaq üçün neler keçilmeliydi?..
Rengi tuta bilmirdi: yeni ne rengdedi, bu görünenlernen duyulanlar ki, onları bir-birinden ayırmaq imkansızdı. Rütubetin rengi mamırdımı, yoxsa nemli qaya? Sonra bu rengi tutdu ve yalnız bundan sonra özünü beşinci olmaq yerine qoydu... Neden, qoyun derisine bükülüb pavilyon küncünde yatan Alxaslı oğlanı sevmeyeydi? Onun sop-soyuq gözlerinin içine dik baxmaq; içini özüneserf dartıb-çıxarmaq; neleri var, onu bilmek gerekirdi... Dölsüzlükde çetin başa gelir...

İsti göl günü

Uzunluğunu qollasaydım, iki men boydadı. Herdenbir söhbete başladımı, az qala iki qatlanıb düz gözlerimin içine tuşlanırdı. Ve ele eyilirdi ki, deyirdin, bu teherini anasınnan qopanda özüynen götürüb. Ona yaltaqlıq-filan kim deye bilerdi - heç kes. Onun bu eyilmekleri her deyende baş vermirdi ki. Stolun üstüne kabab getirende de. Boş damarını tutmaq-zad söhbeti de boş çıxasıydı. Özü, qadınlar heç, bu rütubet ve kabab qoxulu pavilyona gelen kişilerin hamısını gictofon bilirdi. Çox danışdıqlarına göre. Bu barede tekce mene demişdi, birce kerem...
Üzüboz, ya da mağmun birisi olsaydı, yan keçerdin; deyerdin bu da üstüqanlı kababçılar sırasındandı. Ağappağ olurdu xalatı. "Bıt mojet" duxusunu hardan tapırdısa, üstünden eskik olmurdu. Dere yuxarı kendlerde çadır yayına gelen qızlar ona irneşirdiler: bir neçesiynen belini boşaltmışdı da. Belelerini Güneşe boyatan sarmaşığa oxşadırdı; amma birisinin de adını adam yanında tutmazdı...
Dörd qaya arasında külek-zad olmurdu. Qar deneleri de qayaların qara, dikbedik heykellere benzer cüssesine çathaçatda qorxututub yumaxlanıb axır-tökülür, sığallayır, keçirdiler, sığallayır keçirdiler... Düşürdüler. Başlarını terpetseydi, bu qayaları buxovlu-zencirli vehşi ata oxşadardın. Durmuşdular ve bu duruşdakı meğrurluğu qardan, selden-sudan, partlayışlardan sonra da heç ne terpetmirdi: Her qayanın boynunun arxasındakı otlu çemenliklerden ve quru mamırlardan süzülüb gelen sızqa axar azala-azala uçurumlarına çatırdı ve qaya da bu axını canına içe-içe sal ve şümşad yaxasıynan süzdürüb dibe yetmeye qoymurdu. Bu qayaların ikisini qayadırmaşanlar keçe bilmezler; yapışmağa yer gerekirdi. Qayanın tepesine arxadan, en azı neçe arşınlıq yol gedenden sonra çatmaq ve belinde istediyin qeder keflenmek, boş şüşeleri aşağı atıb sesini o biri qayanın döşünde eşidende ağzuvu ayırıb qalmaq, ya da şellenmek olardı. Bura gelenlerden tekce alpinistler, bir de bir-iki cavan rus-filan dolayısıynan başa çıxırdı. Qalan kimse bele eylencelerden lezzet almaq istemirdi...
Qarlı günlerde o, pavilyonun odun peçiynen qızan küncünde qoyun derisine bükülüb qıvrılardı. Qar yolları basırdı, müşteri-zad olmurdu. Kitab oxuyurdu. Ele vereqleyirdi, deyirdin, sehifeler ovulub töküldü. Bu dörd qaya arasındakı suqovuşanda her gün tekrarlanan küylü meclisler onun da, aşıq Cemşidin de buz kimi baxışları altında eriyib gedende geceleri Ay işığına baş vuran qayalar ve bir de qayaların başına teref sürünen odunpeçi tüstüleri qalırdı...
Terter pavilyonun arxasından, qoz ağaclarının dibinden axırdı ve bir az gedib Tutquya qovuşurdu. Bir gece yuxuda gördüm ki, onun başını kabab isteyenlerden birisi düz çayınca qırağında et baltasıynan vurdu: baş diyirlendi, burulğana düşdüse de aralıda - körpünün altındakı göllenmeye çatanda geri qanrıldı, hardansa çay boyunca yığışan çoxlu adama boylandı ve axıb getdi...
Men her defe onun doğradığı kabablıq quzu etinin buğlanmasına baxıb kederlendiyim ve içimde az qala anqırdığımsayaq bu defe de yuxuda - onun boynundan buruxlanıb çıxan buğdan xoflandım, hardansa meni içine alan birxeyli mamırın arasında tıncıxdım ve esl anqırdım. Ses hardasa boğuldu...
* * *
Dörd qayanın arasındakı yolayrıcından üzü yuxarı iki dere vardı. O, dere döşünde duran kendlerden birinde ev sahibiydi. Evin içinde nenesiydi, bir de beş yaşlı bacısı. Qazandığını heftelik nenesine getirirdi. Qızın cehizini nene yığırdı: anası da, dedesi de iki il qabaq ölmüşdüler. Bir defe meni de (lap soyuq ve qarlı günde) özüynen kende götürdü: çay qırağında yerden qaynayan isti su kovuşuna apardı. Susurdu: onu danışdırmaq olmurdu. Men onun başını gördüyüm dehşetli yuxunu danışanda da qımıldanmadı. İsti-su qar örtüyün içinden torpağı yandırıb pırtlayırdı, axar boyu paqqıldayıb çaya qovuşur, bir qıraqla buğ vere-vere azca gedir ve soyub-qarışırdı. O soyundu ve qaratiken koluynan hasarlanmış gölde çimdi. Çime-çime çoxdan beriki susqularından sonra mene birce xatire danışdı: uşaqlıqda deri yaraları birce batırım bu suya girdinmi, itib gedirdi. Amma o, suya girmek istemirdi, onu sürüyürdüler. Gülürdüler. Anası da eynen - zornan başından basıb birce kerem onu suda boğdu ve o, ömründe birce kerem berkden qışqırdı, anasının üzünü şilleledi, ağlayıb cırmağ atdı. O vaxtdan anasıynan danışmadı, düz ölüb-gedenecen...
...Onu anasıynan bağlı söhbetlerde dile getirmek olurmuş. Bunu tekce men bilirdim...

Ördek terezi

...Oranın qızları xalçalarının çeşnisine, arvadları yorğan-döşekli yüktaxtının en-boyuna, kişileri mal-qaranın sayına ve araya-erseye çıxan övladlarının fer-ferasetine güvenirdiler...
Zeynebde bunların en sonuncusu yoxuydu: sonsuzuydu. Gedib qayıtmışdı; birce ilin gelini olanlardanıydı. Zeyneb xalanın dükanı qeşengiydi: neye desen deyerdi. Terezide kesmezdi, her mala beşce qepik nalajeniya qoymağnan yığmışdı ve heç kim buna göre Zeynebden incimirdi...
Qoturlu dereye tunel deşilenden bu yana otuz il Zeyneb piştaxtanın ve ördekli terezinin arxasındaydı. Kimseye üzünü turşutmayıb...
Zeynebin terezisinde iki demir ördek üz-üze durmuşdu. Terezinin gövdesinde koruş kirill herfleriyle zavodu-filanı yazılıydı. Ördek belinin yerine oturdulmuş leyençeler çeki yeriydi..
Zeynebin evi ikimertebeliydi: dükanın arxasında - dal divarın o biri üzünde. Birinci mertebenin yarımdivarı yol qırağındakı kömecli qayanın üstüne hörülmüşdü. Eslinde, Zeyneb bu evi ikimertebeli yox, kürsülü otaq eleye bilerdi. Alt-üst dörd otağın kölgesi uzaqdan heç yaxşı görünmürdü; deyirdin, aynabenddi. Sonra gördüm ki, Zeyneb ikinci mertebede, düz pencerenin yanında yatır. İkinci mertebe gözetçi çardağı kimi bir şeydi. Ordan dükanın dördterefi görünürdü. Dükanın tapdanmış, döşemesiz yerliyi ve anbara aparan cığırabenzer koridoru şeker ve un tozunun torpağa qarışığından şümşad kimiydi; azca işıq düşende parıldıyırdı. Dükanın öz qoxusu vardı; şeker kepeyi, teze parça, filtirsiz papiroslara ve kibrit yeşiklerinin nemiş taxtalarına qarışıq qoxu...
Zeyneb otrez parçaynan unu, qendnen kolqotkanı bir dükanda satmağa mecburuydu; illerce bele olmuşdu ve bele olmasaydı, zennimce, Zeynebi bu qeder seve bilmezdiler. Zeynebin dükanında her şey vardı. Men dünyada Zeynebin peçenyesinden yumşağını, dadlısını, etirlisini görmemişem ve ele bilirem, görmerem de...
Peçenye yeşikleri anbarda aylarca qend ve un kiselerinin arasında qorunur, torpaq döşemenin ve suqovuşanın rütubeti canına çökürdü. Zeynebin özünü terezisindeki ördeklere oxşadırdım ve mence, Zeyneb nemo peçenyeler kimi etirli ve şiriniydi. Belke de torpağınmı, suqovuşandakı nemişliyin, ağacların ve qayalara sarmanmış mamırlarınmı dadıydı, peçenyelere çöken, amma bir şey vardı ki, Zeynebin peçenyeleri yumşaq ve dadlıydı...
Men onun peçenyelerini seve-seve yeyende ele bilirdim, Zeyneb haçansa çayqovuşana yaxın körpünün altındakı göllemede ördek kimi üzecek ve her seher men de düz bir kilo peçenyeni dürte-dürte ona tamaşa edeceyem...
Zeynebin birçekleri xınasız qalmışdı. Deyirdiler, onun sonsuzluğu yel xesteliyiynen bağlıymış. Qardaşı qızını xırdalığından övladlığa götürüb böyütmüşdü; mülkünü de ona bağışlayacaqdı. Qız hamile olan günden Zeyneb başına xına qoymadı:
- Oğlan olmalıdı. Mene kişi lazımdı, - deyirdi...
Zeyneb ala saçlarını didib körpünün altındakı göllemeye vurdu özünü. Saçları suyun üzüne sepelenmişdi. Daş axtarırdı, başına çırpsın. Pavilyondakı oğlanlar özlerini suya vurdu: zornan eve getirdiler. Özünü yere çırpırdı, sürünürdü. Qışqıranda qayalara "daş xaraba" deyib üzünü cırırdı.
Hekimler demişdiler, gelin rütubetden, yelden doğa bilmeyib keçinmişdi. Zeyneb qızı dörd qayanın arasında böyütmüşdü, sonra kendde ev alıb ere vermişdi. Bu qayaların arasında ördek saxlamırdılar. Amma dereyuxarı bütün kend dükanlarında tereziler ördekbaşlıydı.

Demir göyerçinler

...Çaylaq daşıynan, bir de daşlı-qaratorpaq arxlardan sellenib çöken qap-qara qumnan tikilen kend dükanlarının heç birini çölden suvamırlar. Çox ötergi bir üsulnan eyri-üyrü daşların ağırlığından pırtlayan palçığı masterokun şümal yeriynen sığallayıb keçirler. Vessalam: qara palçıq göyümtül daşların arasıynan darayı-dolayı sürünür, qayalı-meşeli etrafın içine girir, uyarlıq getirir. Bu dükanların (heç kürsüsüz evlerin de) arxasına baxan olmur. Arxa divara elden qalan ecaib-qeraib daşları neter geldi düzürler. İkiqat divarın arasını da çınqılnan doldurub, imecisi olsa bir tutarlı ev tike bilirler. Burda esas evin üstüdü: gerek dammasın. İçi de çörekli oldumu, xalça-palaznan bu qara-göyümtül daşların rengine düşer çalar düzeltmek olur. Qaya diblerine sepelenmiş mehlelerin çoxu tüsernen qazılıb-hellenmiş iri daşlarnan, üstünden de kol-kosnan hasarlanırdı. Tek qayda: mehlenin başında qazılan ev yeri ele seçilirdi ki, arxa divarı köklü qaya evezlesin. Bele qaya o biriler kimi torpaqdan azacıq pırtlasa da, bu yerin kişileri köklüsünü yaxşı tanıyırdılar. Buldouzer evyeri açanda ele hesablanırdı ki, hökmen qayanın kökü çıxır ve bu kök de evin arxa söykeneceyi olurdu. Yerdeqalan xırda daşlar palçıqlanır, çınqılnan bir yerde köklü qayaya sarmandırılırdı. Sel yeri-filan açılandan sonra da o daşların üstü suvanmırdı. Zeynebin dükanı bu yere sement gelen vaxtlardan tikilen birinci tutarlı hörgü sayılırdı...
Şifer, ya da doludan qoruyan demirler qurulur, evler çardaqlanır, künclerden üzüaşağı boru, ya da maldili boyda novalçalar qoyulurdu. Bu novalçaların çoxu yere çathaçatda bir az qırağa uzanır ve ağzı da çox vaxt ele düzeldilirdi ki, guya ejdaha, timsah ya da vehşi ilan başlarıdı ki, durub. Ağızlığın içine demirden dil-zad da düzeldirdiler. Su da o dilin üstünden süzülürdü. Damın düz ortasında üz-üze iki göyerçin düzeldirdiler. Göyerçinsiz dam qurduran olmur. Aşağıdan işe gelen ustalar da özleriynen bir çemodan demir göyerçin getirirdiler; ev yiyesi istedi-istemedi. İstemeseydi, oğlan uşağı olan evlerde başağrısı olacaqdı. Burda çöl göyerçini de olmurdu....

Ağ Mirze

- ...Seni qevirden çıxardıf hökümete tehvil verecekler, xurustalnı köpeyoğlu! - Efrayıl dedi.
Elindeki "İsti-su" yeşiyini o biri yeşiyin üstüne perçimledi. Mirze susurdu, bu qarğışa qulağı çoxdan öyreşmişdi; uzağı ağ kipriklerini döyüşdürüb cır sesiynen donquldanardı ve Efrayılı Allahına tapşırardı...
...Olmuşdu; 10 il-zad qabaq bir ağappaq oğlanı geceynen qebirden çıxarıb yerine nese doldurmuşdular. O söz de molladan çıxmışdı; o da qebrin qırağındakı ter-teze izleri, terpeşmiş torpağı, gece qaranlığında goreşenlerin qoyub getdikleri anlaşılmazlıqları görüb ağzının boşluğunu buraxmışdı...
O ağ Oğlan ölenecen danışırdılar ki, belke heç hökumet ölmeyini gözetlemedi, birdence, geceynen itirdi gedeni! O sözleri dağ elemeye kiminse gücü çatmazdı; müselmançılıq, hökumet xofu-filan... Hem de teze qebrin qırağında min cür iz ola biler...
Sonralar her kende bir efqan döyüşçüsünün ağzı möhürlü cenazelerini getirmeye başladılar. Deyirdiler, meyid-zad yoxdu, ağzını suvarkalayıblar ki, açan olmasın - içindeki daşdı. Qebirqazanlar da dediler tabut yaman ağırmış.. Bunu da bir kimse üstüne götürmedi, amma Arana gedib-gelenlerin bir neçesi tesdiqledi ki, Aranda, Qarabağın kendlerinde arvadların zornan tabutu açdıranı olub ve daş da çıxıb...
...Ele duruşundanca, kipriklerinin süzgün qırpımınnan ve yaşıl-derinliyinde sanki bu qapqara etrafdan xoşsuzlanan baxışlarıynan günahsızıydı Ağ Mirze. İnanmışdı: bu dörd qayanın arasında Efrayıl kimi deyingennen ve Arana geden maşınları yüklemeye itib-geden günlernen bir arada kepkası da az qala boğazına keçesiydi. Qazandığı neydi: iki-üç şiş kabab, Zeynebin anbarından bir paçka peçenye, düşende bir cüt qaloş... Qoy ele Efrayıl deyen kimi onun büllur sümüklerini çıxardıb neytron bombası düzeltmekde faydalansınlar. Tükünden sümüyünecen ağappaq olan adamların sümükleri bu işde faydalıymış deyirdiler. Onsuz da Amerika müharibeye başlasa, bu qayalar-filan, Efrayıl-Mefrayıl qalmayasıdı...
...Guya onnan qabağkı ağappağın anasına teklif olunub ki, balasının sağ canını hökumete versin, kalan pul alsın; hele bu haçan ölesi, ona kimi Amerika... Mirzenin nenesine deseydiler razı olardı, ele özü de kelmeyi-şehadetini nenesine oxutdurardı... Hökumete-zada göre yox, ele nenesinece gün ağlasa, bacı-qardaşını ağ güne çıxarmış olur. Arvad altına yığan deyil. Mirzenin Efrayıla yazığı gelirdi: qulaqlar pele, penceyinin qollarını elcek yerine işledir. Kepkası-zadı da yox, başı da kvadratnı...
Pis oğlan deyil, köhne pavilyonun qarlı günlerinde onlar istice bir künce çekilib domino başında keflerine gelen söhbete girişirdiler...

Efrayıl

...Yaylaq biçeneklerinin başından xeter sovuşmuşdu: qaymaqçiçeyine bürünmüş yamaclara kotan çatası deyildi. Tütün bitmezdi orda; qaya diblerine, orman arasındakı qaratorpaq düzenlere, xırda daşlıqlı seltutmazlara sığınanda bu yarpaqteher andır iki metrden çox boy atırdı. Yığımı geldimi, dolu duasının evezine, arvadlar "çiçeyinden yağ damır zeherin" deyib işe girişirdiler...
...Kendi sel yuyan il Efrayıl tepik yemişdi: ana qarnında. Hele qulaqlarını gösterirdi, dördkünc başına işareynen anasının qarnında o tepiyin guppultusunu eşitdiyini demeyindeydi. Her defe de milleti güldürüb özü qırpınmırdı, qulaqlarını ele terpedirdi ki, xırçıltısından et tökülesiydi...
...Dağbeyi qarğıdalı çöreyi yeyilen ili lap diline de, eline de yiyesiliyi unutmuşdu. Erkeyine-dişisine baxmırdı. Efrayılın da anası selyuyan il dolu duası yazdırmağa pul yığanların arasında eks-tebliğat aparmışdı. Doludağıdan top qoysunlar, deyirdi. Çekişmenin kökü lap köhne vaxtlardan boy vermişdi; dağbeyinin babası onun babasını bir söz üstde güllelemişdi, onun babası bunun alaçığında nenesine bir tepik ilişdirib getmişdi...
Haqq-hesab otuzuncu ilde sengidi: dağbeyinin dedesini güllelediler. Dağbeyi de deyirdi, Efrayılın babası o işe barmaq qoymamış deyil. Nooldu, o yene dağbeyi, sonra kolxoz başçısı oldu... Ve Efrayıl da anasıyla bir yerde tepiyi hemin selyuyan il yediler. Susdular...
...Efrayılın bir kimseye ziyanı deymezdi: uzağı sözü adamın üzüne vurar ve soyuqdan göyerende cındır penceyinin sallaq qollarını qoynuna dürtüb Zeynebin dükanında meze qalardı. Zeynebin "Prima"sını pulsuz verse de, çekmezdi. Özce tütününden "Kommunist"e büküb sümürürdü. Ve sümürüb zeheri söyürdü...
... Efrayıl tepik yeyen il dağlara tütün toxumu getirmişdiler...

1988-1993