Cumhuriyet sonrası aydınlanma devriminin, köy enstitülerinin açılmasıyla daha da hızlı yol aldığı yadsınamaz bir gerçektir. Köy enstitüleri, aydınlanmaya ve Atatürk ilkelerine bağlı genç kuşaklar yetiştirirken, bir bakıma Türkiye’nin köy gerçeğini de ortaya çıkardı diyebiliriz. Köylerdeki yoksul insanların yaşam mücadeleleri, ağalık ve toprak sisteminin açtığı yaralar ve politik yansımalar; köy enstitülerinden yetişen edebiyata meraklı gençlerin kalemlerinde hayat buldu. Bu sayede de kimi edebiyatçıların varlığını inkar ettikleri “köy edebiyatı” ortaya çıktı. Günümüzde hala büyük bir ilgiyle okunan ve gerçekleri yansıtmaya devam eden bu akımın en önemli temsilcilerinden biri de Fakir Baykurt'tur. Gönen Köy Enstitüsü ve Gazi Eğitim Enstitüsü’nü bitiren Baykurt, uzun yıllar öğretmenlik yapar. Yazmaya şiirle başlayan Baykurt, 80 darbesinin ardından yerleştiği Almanya’da da Türk işçilerinin yaşamlarını anlatmıştır bizlere.

Asıl adı Tahir’dir. Köy enstitüsünde eğitim almak için Isparta – Gönen’e giderken, küçücük hayalleri, kendi köyünün sınırları dışına taşmamış bir hayatı vardır. Farklı köyler, farklı insanlar tanır zamanla. Tanıdıkça anlatmak, anlattıkça çare olmak ister tanıdığı insanlara. Bunun birey olarak tek yolu da yazmaktır zaten. Öğretmen olarak atandığı Anadolu’nun değişik köylerinde, köy enstitülerinde öğrendiklerini hayata geçirir. Köylülerin hastalıklarında, doğumlarında, ölümlerinde yanlarındadır; tarlada onlarla birlikte çalışır, yokluk içindeki çocuklara umut verir, kan davalarına, törelerine şahit olur. Tüm bunların izlerini ise yazığı seksene yakın kitabında yansıtır.

Halkın öğretmeni

Her şeyden önce öğretmendi Baykurt. Kendini halkın öğretmeni olmaya vakfetmiş, bu uğurda sürgünlere ve hapisliklere katlanmıştı. İyi bir sendikacıydı da. Toplumcu ve muhalif tavrıyla 12 Mart öncesinde Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) ve Tüm Öğretmenler Birleşme ve Dayanışma Derneği (TÖBDER)’nin hem kurucuları arasında yer almış, hem de genel başkanlığını yapmıştı. Çok partili döneme geçişin ardından yaşanan sancılı yıllar, Adnan Menderes iktidarında baskı ve yıldırma politikasına dönüşünce, öğretmenler de bu politikadan nasiplerini almışlardı. Öğretmenler hem sürgün ediliyor hem de meslekten atılma ya da hapislerle yıldırılmaya çalışılıyordu. Tam anlamıyla “öğretmen kıyımı”nın yaşandığı bu yıllarda, Fakir Baykurt da öğretmenlikten alınarak pasif göreve verildi. Ancak yılmadı. Hayallerindeki gibi bir eğitim sistemi için çırpındı ömrü boyunca. Sürgünlerle dolu yaşamında öyle bir köy hayal etti ki; köylülerin hepsinin eğitimli olduğu, tarlalarının verimli olduğu, hayvanlarının bol olduğu, doktor sıkıntısı çekmedikleri, gazete ve kitap bulabildikleri ve okuyabildikleri… Tam bağımsız bir Türkiye özleminden hiç vazgeçmedi. Bu dönemin gelip geçici olduğundan ve ülkenin daha ileriye gideceğinden, aydınlanmanın süreceğinden hiç kuşku duymadı. Yakınlarının, ailesinin, hatta kızı Işık Baykurt’un bile en ümitsiz olduğu anlarda “Üzülme kızım, üzülme… Her şey düzelir… Karabük’te kol gibi demirler bile düzeliyor, bu da düzelir… Düzelmese de üzülme” diyecek kadar inançlı bir aydınlanmacıydı.

Edebiyat çok önemli bir olguydu O’nun için. Eylemlerin tükendiği anda sözler başlıyordu ve söz, edebiyat demekti. Düşünüyor, yazıyor ve yazdıklarının ışığında bir dünya arzuluyordu. Ancak düşünmenin ve yazmanın da sonuç vermediği zamanlar olabiliyordu. 12 Mart döneminde kapatılan TÖS’ün genel başkanı olarak askeri mahkeme tarafından yargılandı ve hapse atıldı. Mamak Cezaevi’nde çektiği 8 yıl hapis cezasını, onurlu bir aydın olarak tamamladı. Sık sık çıkarılan af tartışmalarına son noktayı koymuştu bile; O ve arkadaşları aftan yararlanmayacaklardı. Sonuç olarak affedilecek bir şey yapmamışlardı ki! Anılarında bu düşüncesi ile ilgili şöyle der Baykurt; “Eğer affı kabul etseydik, yasadan yararlanmak isteseydik, arkadaşlarla birlikte hemen içeriden çıkacaktık. Ama o zaman sıkıyönetim savcısının iddianamesindeki öğretmenlere yönelik suçlamasını da kabul etmiş olacaktık.” Hapisten çıktıktan sonra, yazmaya devam etti. Ancak kısa bir süre sonra gelen 80 darbesiyle birlikte aydınlar, düşünenler ve yazarları bekleyen tehdit açıktı. Bunun üzerine Almanya’ya yerleşti. Ancak ne ülkesinden ne de ülkesinin sorunlarından uzak kalmadı. Almanya’da Türkçe öğretmenliği yaptığı yıllarda, Türkiye’den Almanya’ya devam eden göç neticesinde yaşanan sorunları, oradaki Türk işçilerinin yaşam mücadelelerini anlattı bu kez de.

Öğretmenliğin yanı sıra Milli Folklor Enstitüsü Uzmanlığı, ODTÜ’de Halkla İlişkiler ve Yayın Müdürlüğü, Kültür Bakanlığı Danışmanlığı gibi birçok görevde de bulunan Fakir Baykurt; şiirlerini, öykülerini ve makalelerini Kaynak, İmece, Varlık, Yeditepe, Yazın, Fikirler, Yön ve Cumhuriyet gibi gazete ve dergilerde yayımladı. 10 Ekim 1999 yılında Almanya’nın Duisburg kentinde ölümüne dek, yazılarını Evrensel gazetesinde yayımlamayı sürdürdü. Ölümünden bir yıl önce öğretmenlerin davetiyle geldiği ülkesinde, Ege bölgesinde birçok il ve ilçeyi gezerek, söyleşiler ve imza günleri düzenlediğinde, okuyucuları ve meslektaşlarına “gelecek yıl görüşmek üzere” demişti, fakat hastalığı buna izin vermedi.

“Yazmak istediğim yaşamı elimle tutacak derecede tanımak isterim.”

İlk romanı Yılanların Öcü’nü, 1959 yılında Artvin’de ortaokul öğretmeniyken yazar Baykurt. Karataş köylülerinden Kara Bayram, karısı Haçça ve anası Irazca’nın, köyün muhtarı ve ağasına karşı başkaldırışının öyküsüdür Yılanların Öcü. Demokrat Parti iktidarında yavaş yavaş su yüzüne çıkan, parasal gücü elinde bulunduranların köylüyü sömürme olgusunun romanıdır. Köylü artık milletin efendisi değildir ne de olsa. (!) Gücün karşısında boyun eğmeli ve sindirilmelidir. Ne pahasına olursa olsun ezilmeli ve susmalıdır! Haklı davalarında mahkemeye bile gidemeden tehditlerle karşılaşır Kara Bayram’ın ailesi. Ve roman Anadolu kadınının simgesi haline gelen Irazca Ana’nın isyanı ve feryatlarıyla son bulur. Abartıdan ve süslemelerden tamamen uzak, realist bir bakış açısıyla yazılan bu roman, bir üçlemenin başlangıcıdır. 1961 yılında yazdığı Irazca’nın Dirliği’nde, Kara Bayram’ın köyü terk etmesine rağmen yılmayan Irazca Ana’nın etrafında dönen yaşam mücadelesini; 1977’de yazdığı Kara Ahmet Destanı’nda ise Irazca Ana’nın torunu Kara Ahmet’in mücadelesini anlatır Fakir Baykurt. Hem bu üçlemede, hem de diğer yapıtlarında yoksul köylülerin çaresizliğini, devletin temsilcilerinin genel olarak güçlüden yana tavır almasını, insanların buna karşı olan öfkelerini ve direnişlerini anlatmıştır. Gerçekçi ve toplumcu bir bakış açısıyla yazdığı romanlarında köylüleri anlattığı için dili sade ve yalındır. Kitaplarında kırsal kesime has tanımlar oldukça fazladır. Bu yüzden de eserlerinde sanatsal yönün az olduğuna, bireyi ideolojilerinin ardına attığına dair eleştiriler yapılmıştır. Fakat bu tarz, yani köy edebiyatı akımında roman yazanların üslupları sade ve dil oyunlarından uzaktır. Çünkü onlar, içlerinde yaşadıkları toplumu, yani köy insanlarını aydınlatmaya ve kentte yaşayanların bu gerçekleri anlamalarını amaçlarlar romanlarında. Belki de bu nedenlerle köy edebiyatı, 80’li yıllarda neredeyse aşağılanmaya varan eleştirilerle karşılaşmıştır. Bu eleştirilerin somut hedefi de büyük ölçüde Fakir Baykurt olmuştur. Kentli aydınların eleştirilerine maruz kalıyor, bunun yanlışlığını şu sözlerinde dile getiriyordu Baykurt; “Dışarıda kalıyoruz dışarıda. Hatta yukarıda… Yurdumuzda aydın kişinin tutumu, halka, köylüye hep dışarıdan, yukarıdan bakmak, yemeğinden yememek, yatağında yatmamak… Hatta tiksinmek, hor görmek, küçümsemek… Halk ayrı, aydınlar ayrı iki kutup; ara yerde de insanın gücüne giden kocaman bir uçurum.” Yaşamadıklarını yazmaktan hep kaçınmıştır. Yazmak için yaşamanın gerekliğini savunmuştur. “Benim yazma yöntemim katılımcılık diye özetlenebilir. Köylünün yaşamını da öyle yazdım. Düş gücüne de güvenirim tabii ama yalnız ona yaslanmam. Yazmak istediğim yaşamı elimle tutacak derecede tanımak isterim. Bugünkü yazarın görevi doğru yazmaktır, doğru bilgi vermektir, doğruyu dosdoğru göstermektir. Son dönemlerde belgesel kitaplara gösterilen ilginin nedeni budur. Okur, doğru bilgiyi istiyor. Yazar insan doğru görmeli, dosdoğru göstermelidir. Bundan, uzaktan baktığım, karşıdan seyrettiğim, elimle yakalayamadığım durumları yazamam, buna cesaret edemem.”

Fakir Baykurt, 70 yıllık yaşamının 65 yılını, “Köy Enstitülü Delikanlı” adlı eserinde bölüm bölüm yazdı. Burdur’un bir köyünden çıkıp Anadolu’yu dolaşan, milletin efendisiyken yeniden köleleştirilmeye çalışılan köylülerin yaşam mücadelelerinde rehber olan, baskılar ve zulüm gören yaşamını…

Benim dileğim
Yüz yıldan fazla yaşamak değil
Bir küçük dileğim var halkımdan
Mutlu olduğu o güzel mevsimde
Bir türkü süresi anımsatmak
Onu da paşa gönlü bilir.

Fakir Baykurt (1989)