Yahudi asıllı Amerikalı yazar Susan Sontagın eseri Bir Metafor Olarak Hastalıkı hafızam beni yanıltmıyorsa bundan 5 yıl önce bir arkadaşın tavsiyesi üzerine okumuştum Bir Metafor Olarak Hastalık kitabı 1988 yılında Dr. İsmail Murat tarafından Türkçeye çevrilerek BFS (bilim-felsefe-sanat) yayınları tarafından basılmış.
Susan Sontag, söz konusu kitapta, veremle kanserin karşılaştırmasını yapmıştı. Onu bu karşılaştırmaya iten asıl neden, yazarın kanser hastalığına yakalanmış olmasaydı.
2004 yılında dünyaya gözlerini yuman yazar, kitabının yayınlandığı dönemde kendi gayretiyle kanseri yenmiş olsa da çağdaş dünyanın amansız hastalığa nasıl yaklaştığını şaşırarak, irkilerek gözlemlemiş bunu da kitabına ustalıkla aktarabilmişti.
Kanser çağımızın. Verem ise 18. yüzyıl sonunun ve 19. yüzyılın hastalığı olarak bilinir. Bu kitabı okurken insan bir yüzyıldan diğerine, bir hastalıktan başka bir ölümcül hastalığa geçiyor. Bu geçişlerde insanların değer yargılarının nasıl değiştiğine şahitlik ediyoruz.
Açıkçası kitabı ilk okuduğumda yorulmuştum. Bu dönüşüme, değişime tanıklık etmek beni çok germişti. Verem bir ara sevilmiş bir hastalıkken, kanser ve türevlerinden iğrenilmiş, Vebanın izdüşümü gibi görülmüştü. Sontag bu duruma karşı şaşkınlığını gizlemeden 20. yüzyılın hissiz, gaddar bir çağ olduğunu savunmuştu. Sonra, neden insanların böylesi hissiz ve gaddarlık yaptığı üzerine açıklamalarda bulunmuştu.
İlerlemiş, teknik açıdan genişlemiş modern tıbbın, kanserli hastalara karşı sevginin ve merhametin kalmadığını anlatan bu eserin bir benzerini Simone de Beauvoirın Sessiz Bir Ölüm kitabında da görmek mümkün. Orada da hastalığı sadece yaşlılık olan annesinin hastane günlerini Simone de Beauvoir büyük bir keder ve üzüntü ile kaleme aldığını görebiliriz.
Oysa hastaya bakım muhteşemdir. Hastane son teknoloji ile donatılmış ve tıkır tıkır işlemektedir. Her yer, her şey tertemiz ve pırıl pırıldır. Ne var ki ölmek istemeyen, biraz daha yaşamak özlemiyle dolu yaşlı kadın, modern hekimlerin gözünde bir kobaydan farksızdır. Beauvoirın doktorlara olan öfkesi de işte bu duyarsızlıklarınadır.
Bir Metafor Olarak Hastalık kitabını Derinden Dergi isimli edebiyat dergisinde Rabia Doğru hocanın kaleme aldığı Hastalık öyküsü sebebiyle ikinci kez okumuş oldum. İkinci okuyuşumda birçok şeyi kaçırdığımı fark ettim. Örneğin, Shelleyin Keatsi avutuşu; Shelley veremli Şair Keatse şöyle yazmış: Verem, özellikle, senin yazdığın gibi iyi dizeler yazan insanları seven bir hastalık Derinden dergisinde okuduğum öykünün yazarına bunu söyleyebilmeyi çok isterdim. Biliyorum, Verem çok ince bir hastalıktır. Aslında kanser de öyledir. Peki ya ağrılar, sızılar ve başka başka acılar?
İşte yazarımız Sontag bu konulara yaptığı tespitlerle başka başka yollar açıyor. Edebiyattan, operadan yararlanarak veremin 19. yüzyıl boyunca alımlanmasını irdeliyor. Tabii, 20. yüzyıla sarkmış eserler de yok değil.
Örneğin, Alman edebiyatının en önemli isimlerinden biri olan Thomas Mannın Büyülü Dağ adlı eserinde yazar Vereme yakalanır ve tedavi sürecinde doktorların, hastalar dünyasını, Batı felsefesinin iki kutbunu, platonik bir aşk serüveninin sarhoşluğu içinde yaşayarak anlatır
Kitapta, sanatoryumda kaldığı süre içinde hastalık ve ölüm gibi deneyimlerin ötesinde hayatın mucizesini kavrayan Castorpun yalın ruhu bir değişim geçirir I. Dünya Savaşı öncesinde çağın sorunlarını, bir uygarlığın çöküşünü, burjuva geleneğini, ahlâkını hem sert, hem de ironik bir dille eleştiren yazarın eseri içinde bulunduğu çağa tutulan bir ayna olur..
Evet, Verem muhakkak ki bizim edebiyatımızı da etkilemiştir. Sontag gibi derinlikli incelemecilerden yoksunluğumuz, edebiyat tarihlerimizin veremi konu edinmiş eserlerle, özellikle romanlarla alay etmesine yol açmıştır. Eski edebiyat tarihlerimizde istihzalı Verem Edebiyatı tanımlaması çokça geçmiştir.
Verem edebiyatı ile ilgili eserlerin bu ülkede hor görülmüş olması açıkçası bir okursever olarak beni de üzmüştür. Abdülhak Hamit Tarhanın karısı Fatıma Hanımın ölümü üzerine yazdığı şiire bu anlamda kimse saldırıp eleştirmemiştir. Ama, fakat ve lakin aynı şairin Finten adlı eserindeki o unutulmaz veremliler hastanesi, o sahneler üzerinde niyeyse hiç kimse durmamış, verem hastalığı berbat bir klişe sayılarak görmezden gelinmiştir.
Yine Aşk-ı Memnuun en güzel bölümlerinden biri, çölünün güneşinden çalınmış Beşirin güneşleri, sıcaklıkları özleyerek verem hastalığından ölmesi değil midir? Yerinden yurdundan kovulmuş Beşir için Halid Ziya bundan daha güzel bir son biçemezdi herhalde Edebiyat tarihçilerimiz ve bu alandaki eleştirmenlerimiz hiç olmazsa sinemaya da aktarılmış: Aşk-ı Memnuda verem edebiyatının klişelerden arınmışlık üzerinde konuşabilirlerdi ama bu olmadı
Diğer taraftan Türkiyede Verem edebiyatı üzerine okuduğum en güzel kitap hiç kuşkusuz Kerime Nadirin Hıçkırık adlı eseridir. Yaklaşık 200 sayfalık bir aşk romanı olan Hıçkırık ben dahil okuyan herkesin gözünden gözyaşı döktürmüştür Roman, bir subay ile verem hastası genç ve güzel bir kız arasındaki muhteşem aşkı konu edinmişti Bu romandan etkilendiğim için yazarın tüm eserlerini takibe almıştım. Yine bir mezatta satın aldığım ve 1950 yıllarında yayımladığı Posta Güvercini adlı eserini okuyunca yazarın bu sefer Verem hastalığını değil de Kanseri işlemiş olması açıkçası beni çok şaşırtmıştı. Kerime Nadirin, Sontagdan önce Verem edebiyatından, Kanser edebiyatına değinmiş olması ilginç bir durumdur.
Amerikalı Love Story, Kerime Nadirin Posta Güvercininden yıllar sonra yazılmış olmasına rağmen hiçbir edebiyatçımız tarafından ilginç bulunmamış olması da ayrı bir üzüntü vesilesi benim için. Peyami Safanın eşsiz romanı Dokuzuncu Hariciye Koğuşunda da bir arthrite tuberculeuse vakasını anlatır görünerek, daha 1930 yılında yazarımız bu hastalığı bir metafor olarak kullanmıştır.
İşte uzun bir aradan sonra fikir dünyamızı şekillendiren edebiyatımızın hür kalelerinden abonesi de olduğum Derinden Dergisinde okuduğum Hastalık öyküsü sevindirdi beni Onlarca dergi arasında hiçbir yazarın değinmediği, görmediği belki de bilmediği bir alan üzerinde ilk kez bir yazının kaleme alınmış olmasını çok önemsedim, değerli buldum.
Bu ülkenin böylesi öykülere, denemelere, romanlara da ihtiyacı olduğunu düşünüyorum
Kalın Sağlıcakla
